پاسداری از حقیقت
خط خون
شعر نوگرای امروز که بزرگترین مشخصه ی آن در قالب و ساخت، کوتاه و بلند شدن مصراع هاست با نیما آغاز شد. این نوع شعر هم از نظر قالب و محتوا و هم از نظر بافت و نحوه ی بیان و هم به سبب دید و ساختمان آن ، با شعر قدیم تفاوت دارد. در سروده های نو ، کوتاه و بلندی مصراع ها را مفاهیم ، معیّن می کند ؛ چنان که هر گاه مفاهیم پایان گیرد ، سخن شاعر نیز پایان می گیرد. شعر نوی امروز را می توان از نظرگاه آهنگ و وزن به سه نوع تقسیم کرد : دارای « وزن نیمایی » ، بر اساس اوزان شعر قدیم فارسی با کوتاه و بلند کردن مصراع ها ، دارای » وزن آهنگین » مانند شعر خط خون ، یا « بی وزن » ، مانند برخی از سروده های محمود مُشرف آزاد تهرانی.
شعر خط خون از بهترین سروده های شاعر معاصر ، سید علی موسوی گرمارودی است. او که از پیشتازان و بنیانگذاران شعر مذهبی امروز است ، تنها به« سوگ » کربلا و بیان مرثیه گونه بسنده نکرده است ، آن گونه که در سروده های گذشته ی ادب فارسی مرسوم بود ، بلکه به ابعاد حماسی عاشورا و پیام خون شهید بزرگ کربلا نیز پرداخته است.
وزن عروضی در این سروده احساس نمی شود و تنها نوعی آهنگ در مجموعه ی شعر در گوش احساس انسان طنین می افکند. شاعر بر اساس ضرورت و رها از نظام عروضی شعر سنتی ، به کوتاه و بلند کردن مصراع ها می پردازد. بخشی از این سروده ی بلند در اینجا آورده می شود.
نکات مهم
1ـ بزرگترین مشخصه شعر نوگرای امروز در قالب و ساخت چیست ؟ کوتاه و بلند شدن مصراع ها
2ـ چه چیز کوتاه و بلندی مصراع های شعر نو را معین می کند ؟ مفاهیم ، چنان که هر گاه مفاهیم پایان گیرد ، سخن شاعر نیز پایان می گیرد.
3ـ شعر نو از نظرگاه آهنگ و وزن بر چند نوع تقسیم می شود؟ سه نوع : 1- دارای وزن نیمایی بر اساس اوزان شعر قدیم با کوتاه و بلند کردن مصراع ها 2-دارای وزن آهنگین(آهنگ دارد اما وزن عروضی ندارد) مانند شعر خط خون 3- بی وزن ( نه وزن عروضی دارد نه آهنگ و تفاوت این نوع شعر با نثر ، ذر تخیل شعری است ) مانند برخی از سروده های م . آزاد ( محمود مشرف آزاد تهرانی)
4ـ شعر خط خون سروده ی کیست و چگونه شعری است ؟ سید علی موسوی گرمارودی – شعر سپید
5 ـ چه کسی را از پیشتازان و بنیان گذاران شعر مذهب امروز دانسته اند ؟ سید علی موسوی گرمارودی
خـط خـون
قالب شعر : سپید
دور نمایه : مرثیه سید الشهدا
* درختان را دوست دارم
که به احترام تو قیام کرده اند
که : نشانه تعلیل
آرایه ها :
1ـ تشخیص : درختان ، چون فعل « قیام کرده اند » را به درختان نسبت داده است.
2ـ حسن تعلیل : شاعر علت به ردیف و عمودی ایستادن درختان را احترام به امام حسین (ع) می داند.
معنی : من درختان را دوست دارم ؛ زیرا برای احترام به تو ايستاده اند.
* و آب را
که مَهرِ مادر توست.
که : نشانه تعلیل
مَهر : مَهرِیه : کابین زنان
آرایه ها : حسن تعلیل و تلمیح : که مهر مادر توست.
معنی : آب را به این علت دوست دارم که مهریه مادر تو ، حضرت فاطمه (س) است.
* خون تو شرف را سرخگون کرده است.
آرایه ها :
1- کنایه : سرخگون کردن کنایه از « اعتبار بخشیدن »
2- مجاز : خون مجاز از « شهیدان »
معنی : خون تو (شهادت تو ) به شرف ، ارزش و اعتبار داده است.
* شفق آینه دار نجابتت،
و فلق ، محرابی،
که تو در آن
نماز صبح شهادت گزارده ای
شفق : سرخی آفتاب هنگام غروب خورشید
فلق : سرخی آفتاب هنگام طلوع خورشید
گزارده ای : به جا آورده ای
آرایه ها :
1- تشبیه بلیغ اسنادی : شفق آینه دار است / فلق ، محرابی : « فلق مانند محرابی است »
2- تناسب : شفق / فلق / صبح
3- حسن تعلیل : شاعر علت تشکیل شفق را آینه دار بودن نجابت امام می خواند.
مفهوم : عظمت و بزرگواری حضرت امام حسین (ع)
معنی : سرخی شفق نشان دهنده مظلومیت تو است و فلق ، مانند محرابی است که تو در آن نماز شهادت به جا آورده ای.
* در فکر آن گودالم
که خون تو را مکیده است
آرایه ها :
1- تشخیص : گودال خون را مکیده است.
2- تلمیح : اشاره به کربلا که قتلگاه حضرت امام حسین (ع) بود.
معنی : من در فکر آن گودالی ( کربلا ) هستم که خون تو را خورده است.
* هیچ گودالی چنین رفیع ندیده بودم
در حضیض هم می توان عزیز بود
از گودال بپرس
رفیع : بلند ، دارای ارتفاع
حضیض : گودال / متضاد « اوج » - جای پست
آرایه ها :
1- تناقض : رفیع بودن گودال / در حضیض عزیز بودن
2- تشخیص : از گودال بپرس
3- تلمیح : تلمیح به عبارت مشهور « شَرَفُ المَکان بِالمَکینِ »
معنی : من تا کنون گودالی که این گونه رفیع و بلند باشد ندیده بودم ، در عین ذلت می توان عزیز هم بود. از گودال سؤال کن ( تا به درستی سخن من پی ببری ).
* شمشیری که بر گلوی تو آمد
هر چیز و همه چیز را در کاینات
به دو پاره کرد
کاینات : ( ج کاینه ) موجودات ، هستی یافتگان
معنی : شمشری که که گلوی تو را برید ، همه ی دنیا و موجودات را به دو نیمه کرد.
* هر چه در سوی تو ، حسینی شد
دیگر سو یزیدی
آرایه :
1- تضاد : حسینی ، یزیدی
2- تلمیح
3- حسینی و یزیدی : کنایه از حق و باطل
مفهوم : شهادت تو معیار حق از باطل شد.
معنی : هر چیز و هر کس که به سوی تو آمد و طرفدار تو شد بر حق و هر چیز و هرکس که در مقابل تو ایستاد بر باطل است.
* آه ، ای مرگ تو معیار !
آه : صوت افسوس
معنی : آه ، ای کسی که مرگ و شهادت تو معیار حق و باطل شد.
* مرگت چنان زندگی را به سُخره گرفت
و آن را بی قدر کرد
که مردنی چنان ،
غبطه ی بزرگ زندگانی شد
سخره : مسخره کردن
غبطه : آرزوی نعمت و سعادت دیگران را داشتن ، بدون آرزو کردن زوال نعمت و سعادت آنها.
آرایه :
1- تشخیص : مرگ ، زندگی را به مسخره گرفتن / زندگی ، غبطه خوردن
2- تضاد : مرگ ، زندگی / مردن ، زندگانی
معنی : مرگ با شکوه تو آن گونه زندگانی را مسخره و بی ارزش کرد که حتی زندگانی ، آرزوی مرگی چون مرگ تو دارد.
* خونت
با خون بهایت حقیقت
در یک تراز ایستاد
در یک تراز : در یک سطح
تراز : معیار سنجش
معنی: حقیقت که خون بهای توست با خون تو هم ارزش است ؛ خون تو عین حقیقت است.
آرایه : مجاز : خون مجاز از « کشته شدن » با علاقه لازمیه
* و عزمت ، ضامن دوام جهان شد
- که جهان با دروغ می پاشد –
و خون تو ، امضای « راستی » است.
عزم : قصد ، نیّت ، اراده
ضامن : ضمانت کننده ، عهده دارنده
آرایه ها :
1- تشخیص : ضامن شدن عزم
2- تضاد : دروغ ، راستی
3- حسن تعلیل : جهان با دروغ می باشد
معنی : تصمیم و اراده ی تو ضامن بقای جهان شد ، دنیا از هم می پاشد و متلاشی می شود ، ولی تو با خون خود ، راستی و حقیقت را رواج دادی و روان ساختی.
* تو تنهاتر از شجاعت
در گوشه ی روشن وجدان تاریخ
ایستاده ای
به پاسداری از حقیقت
تو تنهاتر از شجاعت : تو تنها معیار شجاعت هستی
آرایه ها : تشخیص : وجدان تاریخ ، اضا فه ی استعاری
معنی : تو که در شجاعت مانند نداری و معیار شجاعت هستی ، در گوشه ای از تاریخ ایستاده ای و از حقیقت پاسداری می کنی.
* و صداقت
شیرین ترین لبخند
بر لبان اراده ی توست
آرایه ها :
1- تشبیه بلیغ اسنادی : صداقت شیرین ترین لبخند است
2- حس آمیزی : شیرین ترین لبخند
3- تشخیص : لبان اراده
معنی : راستی و صداقت مانند لبخندی است که بر لبان تو نشسته است. ( تو پاسدار راستی و صداقت هستی )
* چندان تناوری و بلند
که به هنگام تماشا
کلاه از سر کودک عقل می افتد
آرایه ها :
1- تشبیه بلیغ اضافی : کودک عقل
2- کنایه : کلاه از سر افتادن کنایه از « عاجز و حیران شدن » ناتوانی
معنی : مقام تو آنقدر بلند است که عقل ناتوان انسان ، در برابر عظمت تو عاجز و متحیر می شود. ( عقل از درک عظمت امام حسین (ع) عاجز است )
ارتباط معنی دارد با بیت :
ای چشم عقل خیره در اوصاف روی تو چون مرغ شب که هیچ نبیند به روشنی
* بر تالابی از خون خویش
در گذرگه تاریخ ایستاده ای
با جامی از فرهنگ
و بشریت رهگذار را می آشامانی
- هر کس را که تشنه ی شهادت است –
تالاب : آبگیر ، حوض ، استخر
آرایه ها :
1- تشیبه : گذرگاه تاریخ
2- تناسب : خون / شهادت
3- مجاز : جام مجاز از شراب به « علاقه ی محلّیّه »
4- اشتقاق : گذرگاه ، رهگذر
5- تلمیح : به بخشی از زیارت اربعین : « وَ بَذَلَ مُهجَتَهُ فیکَ لِیَستَنقِذَ عِبادَکَ عَنِ الظَّلالِه و حیرِهَ الجَهالَه » : « او (حسین) خونش را در راه تو داد تا بندگانت را از گمراهی و سرگردانیِ نادانی نجات بخشد »
معنی : در حالی که در کنار آبگیری از خون خود در مسیر تاریخ ایستاده ای ، به انسان هایی که عاشق شهادت هستند فرهنگ شهادت را می آموزی.
مفهوم : اندیشه و فرهنگ عاشورا تداوم دارد
* نام تو خواب را بر هم می زند
آب را طوفان می کند
کلامت قانون است
آرایه ها :
1- تشخیص : نام خواب را بر هم می زند
2- تشبیه : کلامت قانون است
3- استعاره : آب استعاره از انسان های آرام و ساکت
4- نماد : طوفان : نماد خشم و خروش
5- اغراق : نام تو خواب را بر سر می زند – آب را طوفان می کنند
معنی : نام تو انسان های غافل و خواب آلوده را از خواب غفلت بیدار می کند و باعث بیدار و انسان های ساکت و خاموش را به خروش و قیام وادار می کند ؛ سخنان تو مانند قانون ، ملاک تشخیص حق و باطل و قابل اجراست.
* خرد در مصاف عزم تو جنون
تنها واژه ی تو خون است ، خون
ای خدا گون!
توضیح 2 – اشاره به تعبیر مشهور « ثارالله » که در زیارت وارث ، خطاب به حضرت امام حسین (ع) گفته می شود.
آرایه ها :
1- تشخیص : خرد مصاف می کند ( مصاف : جنگ ، حمله ، صف کشیدن )
2- تناقص : خرد در مصاف عزم تو جنون است
تلمیح : خون، تلمیح به تعبیر مشهور « ثارالله » که در زیارت وارث ، خطاب به حضرت امام حسین (ع) گفته می شود.
معنی: عقل در برابر عزم و اراده ی تو دیوانه می شود ؛ تنها نامی که می توان برای تو انتخاب کرد « خون» است ای کسی که خداگونه هستی!
خود آزمایی
1- « آب را که مهر مادر توست » اشاره به چه موضوعی در زندگی حضرت زهرا (س) دارد؟
آب ، مهریه ی حضرت فاطمه است.
2- مفهوم کنایی « کلاه از سر کودک عقل می افتد » چیست ؟
عقل در برابر عظمت تو عاجز و حیران می شود.
3- عبارت مشهور « شَرَفُ المَکان بِالمَکینِ » با کدام بخش از شعر ارتباط معنایی دارد؟
در فکر آن گودالم که خون تو را مکیده است / هیچ گودالی چنین رفیع ندیده بودم.
4- امام حسین (ع) چه جرعه ای به پیروان خویش می آشاماند؟
فرهنگ شهادت
5- عبارت « تو تنها تر از شهادت ... » چه مفاهیمی را در بر دارد؟
تو تنها معیار شجاعت هستی یا شجاعت تو بی نظیر است.
6- این قسمت از زیارت اربعین : « وَ بَذَلَ مُهجَتَهُ فیکَ لِیَستَنقِذَ عِبادَکَ عَنِ الظَّلالِه و حیرِهَ الجَهالَه » : « او (حسین) خونش را در راه تو داد تا بندگانت را از گمراهی و سرگردانیِ نادانی نجات بخشد » با کدام بخش از شعر ارتباط معنایی دارد؟
بر تالابی از خون خویش / در گذرگه تاریخ ایستاده ای / با جامی از فرهنگ / و بشریت رهگذار را می آشامانی.
7- یکی از سروده های مشهور عاشورایی را از شاعران گذشته در کلاس بخوانید.
فعالیت دانش آموزی
تاوان این خون تا قیامت ماند بر ما
شاعر به اتهام خویش می پردازد و دردمندانه از بی دردی خود و دیگران در برابر شهادت امام می نالد.
وزن شعر: مستفعلن مستفعلن مستفعلن
روزی که در جام شفق مل کرد خورشید برخشک چوب نیزه ها گل کرد خورشید
شفق: سرخی افق پس از غروب خورشید، مُل: شراب
معني: روزی که خورشید درجام شفق، شراب ریخت (افق را سرخ کرد) سر مبارک و نورانی امام حسین (ع) بر نیزه های چوبی خشک مثل گل شکفت
بنا به قولی مشهور، سرخي افق، نشان دهنده ی مظلومیت خون علی(ع) و حسین(ع) است
خورشید در مصراع دوم استعاره از سر مبارک امام حسین (ع)
شید و شفق را چون صدف در آب دیدم خورشید را بر نیزه گویی خواب دیدم
معني: خورشید(سر امام حسین)و شفق را مانند صدفی در آب ـ که به روشنی پیداست ـ دیدم. خورشید (سر امام حسین) را بر نیزه دیدم انگار که خواب بود (یا: در خواب دیدم که خورشید (سر امام حسین) بر نیزه است )
خواب دیدم: ایهام دارد ـ خورشید استعاره از سر امام حسین است
خورشید را بر نیزه؟آری این چنین است خورشید را بر نیزه دیدن سهمگین است
معني: خورشید را بر نیزه دیدی؟ بله درست است خورشید (سرامام حسین)را برنیزه دیدن عجیب است.
خورشید استعاره از سر امام حسین(ع)
سهمگین: عجیب شگفت ترسناک
درجام من مي بیش تر کن ساقی امشب با من مدارا بیش تر کن ساقی امشب
معني: اي ساقی امشب شراب بیشتری در جام من بریز و با من مدارا کن (شاعر می خواهد با خوردن می ازغم خود کاهش دهد)
برآبخورد آخر مقدم تشنگانند می ده حریفانم صبوری می توانند
آبخورد: سرچشمه آبشخور ـ حریف: هم پیاله هماورد همکار
معني: بر آبشخور، تشنگان مقدمند اول به من شراب بده، رقیبان و همکاران من می توانند صبر کنند.
من صحبت شب تا سحوری کی توانم من زخم دارم من صبوری کی توانم
معني: نمی توانم از شب تا سحر صبر کنم و بیدار بمانم من زخم (درد و رنج وغم)دارم و نمی توانم صبر کنم
تسکین ظلمت شهر کوران را مبارک ساقی سلامت این صبوران را مبارک
معني: آرامشي که محصول ظلمت و جهل و نادانی است برای شهر کوران (ناآگاهان)مبارک باشد (زیرا آنها در ظلمت و جهل شاد هستد) ساقی به سلامت باشد این آرامش برای صبوران شهر کوران مبارک باشد.
من زخم های کهنه دارم بی شکیبم من گر چه اینجا آشیان دارم غریبم
معني: من زخم های کهنه دارم (غم واندوه شهادت امام حسین (ع)یا غم های که بر بشر وارد شد )بر دل خود دارم وصبرم تمام شده است و اگر چه اینجا خانه و زندگی دارم اما غریبم
من با صبوری کینه ی دیرینه دارم من زخم داغ آدم اندر سینه دارم
معني: من مدتی است که با صبر کردن (صبر منفی) دشمنی دارم من زخم داغ حضرت آدم از کشته شدن هابیل یا رانده شدن از بهشت ) در سینه دارم
آرایه)تلمیح
من زخم دار تیغ قابیلم برادر میراث خوار رنج هابیلم برادر
معني: زخم شمشیری که قابیل بر برادرش هابیل زد من هم دارم و رنج های هابیل را به ارث برده ام
آرایه)تلمیح
من با محمد از یتیمی عهد کردم با عاشقی میثاق خون در مهد کردم
معني: من با حضرت محمد (ص) زمانی که یتیم شد پیمان بستم (= یا از زمانی که یتیم شدم با حضرت محمد (ص) که یتیم بود پیمان بستم) از زمانی که در گهواره بودم با عشق و عاشقی پیمان خون بستم (با عاشقی که در گهواره بود یعنی علی اصغر پیمان خون بستم)
بر ریگ صحرا با اباذر پویه کردم عمار وش چون ابر و دریا مویه کردم
معني: من همراه ابوذر بر روی ریگهای صحرا دويدم و با او تبعید شدم و مانند عمار یاسر مثل ابر و دریا گریستم (فقط ابوذر تبعید نشد من یا بشریت هم تبعید شد)
آرایه: تلمیح تشخیص و تشبیه دارد
من تلخی صبر خدا در جام دارم صفرای رنج مجتبی در کام دارم
معني: من تلخ کامی صبری که مظهر صبر خدا (حضرت علی) است در کام خود دارم من تلخی رنج و زهری را که امام حسن مجتبی داشت در کام خود دارم
آرایه:ایهام و تلمیح
من زخم خوردم صبر کردم دیر کردم من با حسین از کربلا شبگیر کردم
معني: من هم ضربه خوردم و هم زخم بر بدنم وارد شد اما صبر کردم من هم با امام حسین (ع)صبح زود از کربلا راه افتادم
(فقط امام حسین به اسارت نرفت بلکه بشریت به اسارت رفت)
آن روز در جام شفق مل کرد خورشید برچوب خشک نیزه ها گل کرد خورشید
معني: روزی که خورشید در جام شفق شراب ریخت (افق را سرخ رنگ کرد )خورشید (سر امام حسین)بر روی چوبی خشک شکفته شد.
فریاد های خسته سر به اوج میزد وادی به وادی خون پاکان موج می زد
معني: فریادهای انسان های خسته بلند بود صحرا به صحرا (کنایه از همه جا) خون انسان های پاک موج می زد.
بی درد مردم ما، خدا، بی درد مردم نامرد مردم ما، خدا، نا مرد مردم
معني: ما انسان های بی دردی هستیم بی درد، ای خدا ما انسان های نامردی هستیم نامرد
آرایه)تکرار
از پا حسین افتاد و ما برپاي بودیم زینب اسیری رفت و ما بر جای بوديم
معني: امام حسین (ع) از پا افتاد و ما پا برجا و زنده بودیم حضرت زینب به اسارت رفت و ما در خانه خود سکونت داشتیم و تما شا می کردیم.
از دست ما بر ریگ صحرا نطع کردند دست علم دار خدا را قطع کردند
معني: دستان ما برگستره ی صحرا سفره ای گستردند و دستان علم دار خدا (ابو الفضل)را قطع کردند (ما همجرم ستمگرانیم)
نطع: سفره
نو باوگان مصطفی را سر بریدند مرغان بستان خدا را سر بریدند
معني: سر جوانان خاندان پیامبر را بریدند سر مرغ بوستان خدا (فرزندان پیامبر)را بریدند.
در برگ ریز باغ زهرا برگ کردیم زنجیر خاییدیم و صبر مرگ کردیم
معني: باغ خانواده ی پیامبر خزان زده بود ما سبز و شاداب شدیم (با خا نواده ی پیامبر همراهی و همدردی نکردیم)تلاش بیهوده کردیم و آنچنان صبر کردیم که در برابر مرگ صبر می کنیم
چون نا کسان ننگ سلامت ماند بر ما تاوان این خون تا قیامت ماند بر ما
معني: انسان های ناکس وپست و سالم ماندیم و ننگ و رسوایی بر ما ماند و تاوان خون امام حسین بر ما است
روزی که در جام شفق مل کرد خورشید بر خشک چوب نیزه ها گل کرد خو.رشید
معني: خورشید در جام شفق شراب ریخت (افق را سرخ رنگ کرد)خورشید(سر امام حسین)بر روی چوبی خشک شکفته شد
خود آزمایی درس چهارده : تاوان این خون
1)خورشید در مصراع بیت دوم بیت اول استعاره از چیست؟
سر مبارک امام حسین(ع)
2)صبر دارای ارزش و فضیلت است چرا شاعر با صبوری کینه ی دیرینه دارد؟
منظور از صبر در این شعر صبر مثبت نیست بلکه همان ستم پذیری است
3)مفهوم کنایی بیت زیر چیست؟
ازدست ما برریگ صحرا نطع کردند دست علم دار خدا را قطع کردند
یعنی ما هم به خاطر سکوت در برابر ظلم شریک جرم ستمگران هستیم
4)زنجیر خاییدن کنایه از چیست؟
کنایه از سختی تحمل کردن، کار بیهوده کردن
5) مفهوم این بیت را بیان کنید
تسکین ظلمت شهر کوران را مبارک ساقی سلامت این صبوران را مبارک
آرامشی که محصول ظلمت است برای شهر کوران مبارک باشد ساقی به سلامت باد این گونه صبر کردن برای صبوران شهر کوران مبارک باشد
6)دو ویزگی سبکی شاعر را در این شعر نشان دهید
موسیقی دلپذیر در شعر و کلمات استفاده از قافیه های میانی تکرار استفاده از وزن بلند حد اکثر استفاده توان ردیف و قافیه
7) سه نمونه تلمیح در شعر را بیابید ؟
الف) من زخم دار تیغ قابیلم برادر میراث خوار رنج هابیلم برادر
ب) بر ریگ صحرا با اباذر پویه کردم
ج)صفرای رنج مجتبی در کام دارم
د) زینب اسیری رفت و ما بر جای بودیم
و) دست علم دار خدا را قطع کردند
8) دو ویژگی زبانی در این شعر نشان دهید که با سبک خراسانی قرابت داشته با شند .
الف ) استفاده از کلمات کهنه مثل : آب خورد ، نطع ، مُل
ب) تکرار فعل
ج) استفاده از کلمات مخفف مثل شید
پرسش و پاسخ آموزشی و تکمیلی
1) شعر محمد علی بیشتر با معیار های چه سبکی مطابقت دارد ؟
سبک خراسانی
2) نام مجموعه ی شعر علی معلم چیست ؟
رجعت سرخ ستاره
3) خود اتهامی یعنی چه و از خصوصیات شاعران چه دوره ای است ؟
خود اتهامی از خصوصیات شاعران انقلاب اسلامی است شاعران در توصیف عظمت روحی شهیدان کربلا و شهدای هشت سال ایستاده گی و مقاومت مردم از این که تنها تماشاگر یا توصیف کننده ی صحنه باشد برخورد نهیب می زنند و حاشیه نشینی را گواه حقارت روح می خوانند.
سلامی چو بوی خوش آشنایی بدان مردم ِِدیده ی روشنایی