واج:
کوچک‌ترین واحد آوایی زبان است که خود معنایی ندارد؛ اما تفاوت معنایی ایجاد می‌کند.
واژه‌ی «گل» را در نظر بگیرید؛ اگر پس از واج «گ»، مصوت کوتاه «--ُ» بیاوریم، «گُل» است؛ اما اگر «--ِ» بیاوریم، «گِل» است؛ بنابراین، «--ُ» و «--ِ» واج هستند؛ زیرا با این که به‌تنهایی معنایی ندارند؛ امّا در واژه تفاوت معنایی ایجاد می‌کنند.
همین طور است، دو واج « ب » و « ی » به ترتیب در دو واژه‌ی «باد» و «یاد»....
❎ واج‌های زبان فارسی، ۲۹ تا هستند؛
۶ مصوّت و ۲۳ صامت.
❎۶ مصوّت عبارتند از:
«--َ»، «--ِ»، «--ُ»: مصوّت‌های کوتاه
«ٰا»، «یٖ» ، «وُ»: مصوّت‌های بلند
❎۲۳ صامت عبارتند از:
ء (ع)، ب، پ، ت (ط)، س (ث، ص)، ج، چ، ه (ح)، خ، د، ز (ذ، ض، ظ)، ر، ژ، ش، غ (ق)، ف، ک، گ، ل، م، ن، و، ی
✅ همان‌طور که می‌بینید برخی واج‌ها، دو یا چند شکل نوشتاری دارند که واج اصلی بیرون و واج‌های همسان آن، درون پرانتز آمده است.
✅ برخی شکل‌های نوشتاری، مانند «ی ی»، «و»، «ه ه»، «ا»، بین صامت‌ها و مصوّت‌ها مشترک هستند.
🔻«ی ی»:
۱- مصوّت بلند «ی ی»:
سیب، بازی، سینی
۲- صامت «ی ی»:
یار، یاد، روی
🔻«و»:
۱- مصوّت بلند «و»:
بازو، دوست، تنور، نیکو
۲- مصوّت کوتاه «--ُ»:
خود، خورشید، تو، دو، خوردن
۳- صامت «و»:
ورزش، وادار، نانوا، گاو، ناو، توانا
🔻«ه ه»:
۱- مصوّت کوتاه «--ِ»:
خانه، دیده، سایه، قهوه، مدرسه
۲- صامت «ه»:
ماه، کوه، فرمانده، توجّه، تشبیه
🔻«ا»:
۱- مصوّت بلند «ٰا»:
دانا، توانا، رایانه، بادام
۲- صامت همزه‌ی آغازی «ا»:
ابر، اسم، افت، اوّل، امید، احسان
♦️هجا: هجا یا بخش، واحد آوایی بزرگ‌تر از واج است که از ترکیب دو یا چند واج تشکیل می‌شود.
در زبان فارسی، واج‌ها براساس الگوهای زیر، با هم ترکیب می‌شوند و هجاها را پدید می‌آورند.
❎ الگوهای هجایی زبان فارسی:
۱- صامت + مصوّت: با، بی، سو، دو (دُ)، که (کِ)، تو (تُ) ، آ (ء ا)، اَ (ء --َ)، اِ (ء --ِ)، اُ (ء --ُ) و...
۲- صامت + مصوّت + صامت:
بَر، بار، دِل، گُل، سیب، خوش (خُش)، خوب، آب (ءاب)، اَز (ء --َ ز)، خواب (خاب)، خویش (خیش) و...
۳- صامت + مصوّت + صامت + صامت:
گُفت، رَفت، اَسب (ء --َ سب)، عِشق، عَطر، سِفت، اِسم (ء --ِ سم)، آرد (ء ا ر د)، ایست (ء یست)، دوست، کاشت، بیست و...
✅با توجه به الگوهای هجایی بالا می‌توانیم به نتایج زیر برسیم:
۱- همه‌ی هجاهای هر واژه با صامت شروع می‌شوند؛ مثلاً:
دانشمند: دا/ نِش/ مَند
۲- دومین واج هر هجا مصوّت است.
۳- اگر یک هجا، واج سوم یا چهارم داشته باشد، آن واج‌ها صامت هستند.
۴-در هر هجا، حدّاکثر یک مصوّت و سه صامت وجود دارد.
۵- در هر واژه، تعداد هجاها، با تعداد مصوّت‌ها برابر است؛ زیرا هر هجا تنها یک مصوّت دارد؛ مثلاً واژه‌ی «اشتهاآور» از ۵ هجا و ۵ مصوّت، تشکیل شده‌است:
ء--ِ ش / تِ / ها / ء ا/ وَر
✅ برای تعیین واج‌های یک واژه، ابتدا آن را به هجاهای سازنده‌ی آن، بخش می‌کنیم؛ چند نمونه:
۱- مؤلّف:
م-ُ- / ء --َ ل / ل-ِ-ف
۲- آسان:
ء ا / سان
۳- اَلآن:
ء --َ ل / ء ان
۴- خودخواهی:
خُد/ خا / هی
۵- مؤدّبانه:
مُ / ء--َد / دَ / با/ نِ
۶- بی اراده:
بی / ء --ِ / را / دِ
۷- نیک‌سرشت:
نیک/ سِ / رِشت
منبع : http://kankashandpazhohesh.blogfa.com/posts/?p=5
سلامی چو بوی خوش آشنایی بدان مردم ِِدیده ی روشنایی