معنی دماوندیه

دماوند در این قصیده، در بندهای ابتدایی، در معنای حقیقی به کار رفته است اما رفته رفته به عنوان نمادی از روشنفکران جامعه به کار رفته است و از این جهت این ویژگی­ها مورد نظر شاعر است: ۱- گوشه­گیری و انزوا  ۲- دلگیری از مردم زمانه ۳- داشتنِ اندیش­هایِ بلند و متفاوت از مردم زمانه.

* ای دیو سپید پای در بند  /   ای گنبد گیتی ای دماوند

دیو سپید: موجودی افسانه­ای و اساطیری در شاهنامه که به دست رستم کشته می­شود.

ای دیو: تشخیص             ای گنبد: تشخیص            ای دماوند: تشخیص             پای در بند بودن دماوند: تشخیص

مصراع اول، تلمیح دارد به داستان دیوسپید از هفت­خوان رستم در شاهنامة فردوسی (جنگ رستم با دیوسپید)

اغراق: گنبد گیتی برای بلندی و رفعتِ دماوند اغراق شده است.                    واج­آرایی: صامت «د»

معنی بیت: ای دماوند که مثل دیوسپید، اسیر و گرفتار هستی، ای دماوند که همانند بام جهان برافراشته­ای.....

* از سیم به سر یکی کله­خود   /    زآهن به میان یکی کمربند

تشخیص: نسبت دادنِ کلاه­خود و کمربند به کوه                 سیم: استعاره از برف                   میان: کمر      کمربند آهن: استعاره از میانة کوه که پر از سنگ­ها و صخره­های تیره­رنگ است.          تشخیص: قراردادن سر و کمر برای کوه  

تناسب (مراعات نظیر): سیم و آهن  /  سر و کله­خود /  سر و میان  /  کله­خود و کمربند  /  میان و کمربند

معنی بیت: ای دماوند! تو کلاه جنگی سفیدی از نقره (برف) بر سر نهاده­ای و کمربندی آهنین (صخره­ها و سنگ­ها) به کمر بسته­ای.

* تا چشم بشر نبیندت روی  /   بنهفته به ابر، چهر دل­بند

تا: حرف ربط بیان علت، به معنیِ «به این دلیل که»                 «ت» در «نبیندت روی» مضاف الیهِ «روی»

تشخیص: نسبت دادن روی و چهره به دماوند و نهفته شدن از مردم               تناسب: روی، چهره و چشم

بیت حُسن تعلیل دارد: شاعر علت بلندی و پنهان­شدنِ قلة دماوند را پشت ابرها، بیزاری و دوری کردن از مردم نادان می­داند.

بیت به ارتفاع کوه دماوند و ناخشنودی دماوند از مردم روزگار اشاره دارد.

معنی بیت: چهرة زیبای خود را در ابرها پنهان کرده­ای تا این که چشم بشر روی تو را نبیند.

* تا وارهی از دم ستوران  /  وین مردم نحس دیومانند

 وارهی: رهاشوی             دَم: مجاز از مصاحبت و هم­سخنی                       تشبیه: مردم دیومانند

ستوران: چهارپایان، حیوانات، استعاره از انسان­های پست و نادان          این بیت با بیت بعد، موقوف المعانی است.

معنی بیت: برای این­که از هم­صحبتی و هم­نشینی مردم نادان و شومِ دیوصفت رهایی یابی .......

ارتباط معنایی دارد با:          از این دیومردم که دام و دَدَند  /   نهان شو که هم­صحبتانِ بدند

 

 

* با شیر سپهر بسته پیمان   /   با اختر سعد کرده پیوند

شیر سپهر: آفتاب (به اعتبار آن که برج اسد خانة اوست)                      اختر سعد: ستارة مشتری است که سعد اکبر است.

تشخیص: پیمان بستن دماوند با خورشید  /  پیوند دماوند با مشتری                    اختر، سپهر: تناسب

کنایه: مصرع اول و دوم کنایه­ای ازارتفاع یافتن دماوند هستند.                     بیت دارای اغراق است

این بیت حُسن تعلیل نیز دارد: شاعر علت ارتفاع­یافتن دماوند را تلاش او برای دوری از مردم زمانه می­داند.

معنی بیت: با آفتاب پیمان بسته­ای و با ستارة مشتری پیوند و ارتباط برقرار کرده­ای.

* چون گشت زمین ز جور گردون    /     چونین خفه و خموش و آوند 

گردون: فلک، آسمان (در این­جا روزگار)                 آوند: معلق                       جور گردون: تشخیص

خفه و خموش گشتن زمین: تشخیص                   چونین: قید تشبیه               این بیت با بیت بعدی موقوف المعانی دارد.

معنی بیت: وقتی که زمین از ظلم و ستمِ اسمان (روزگار) چنین خفه و ساکت و معلق شد ....

* بنواخت ز خشم بر فلک مشت   /    آن مشت تویی تو ای دماوند

 مشت کوبیدن زمین به فلک: تشخیص                      ای دماوند: تشخیص     

تو مشت هستی: تشبیه                                   واج­آرایی: صامت «ت» و «ش» 

معنی بیت: از شدت خشم، زمین، مشتی بر فلک کوبید و تو ای دماوند آن مشت زمین هستی.

* تو مشت درشت روزگاری   /   از گردش قرن­ها پس­افکند

پس­افکند: پس افکنده، میراث (صفت مفعولی مرکب مرخم)                 تشبیه: دماوند به مشت             مشت روزگار: تشخیص

معنی بیت: ای دماوند! تو مشت بزرگِ خشم و اعتراض دیرینة روزگار هستی که از گذشت ایام به ما ارث رسیده­ای.

* ای مشت زمین بر آسمان شو  /    بر وی بنواز ضربتی چند

مشت زمین: تشخیص و استعاره از دماوند                         بر آسمان شو: به آسمان برو  

ضربتی چند: ترکیب وصفی مقلوب                       چند: صفت مبهم                       زمین، آسمان: تناسب و تضاد

شو: برو               مرجع ضمیرِ «وی»، آسمان است.                 بنواز: بزن                 مصرع دوم: تشخیص

معنی بیت: ای دماوند که مشت زمین هستی! به آسمان برو و چند ضربه بر آن بکوب. (علیه ظلم قیام کن)

* نی نی تو نه مشت روزگاری     /    ای کوه نیَم ز گفته خرسند

نی نی: قید نفی                 مشت روزگار: اضافة استعاری (تشخیص)                  نیَم: نیستم

ای کوه: تشخیص                 گفته: مقصود شاعر، تشبیه در بیت قبلی است یعنی همان تشبیه دماوند به مشت.

 

معنی بیت: نه نه تو مشت روزگار نیستی. ای کوه من از این سخن خود (تشبیه دماوند به مشت) راضی نیستم.

 - شاعر به این دلیل از تشبیه دماوند به مشت روزگار راضی نیست که مشت نشانة اعتراض و ستیز است در حالی که دماوند (مردم تهران یا روشنفکران جامعه) در مقابل ظلم و دشمنان خارجی سکوت کرده است.

* تو قلب فسردة زمینی   /  از درد ورم نموده یک چند

فسرده: یخ­زده، منجمد              تشبیه: کوه دماوند به قلب فسردة زمین تشبیه شده است                وَرَم: استعاره از برآمدگی کوه

قلب زمین: تشخیص                   قلب، درد، ورم: تناسب                     یک چند: قید مقدار

معنی بیت: ای دماوند! تو قلب سرد و منجمد زمین هستی که از شدت درد و ناراحتی مقداری ورم کرده است.

* تا درد و ورم فرونشیند   /   کافور بر آن ضماد کردند

تا: حرف ربط به معنیِ «برای اینکه»                  ورم: استعاره از برآمدگی کوه                کافور: استعاره از برف­های قلة دماوند

کافور: مادة معطر جامدی که از گیاهانی چون ریحان، بابونه و چند نوع درخت به دست می­آید. در قدیم به عنوان مرهم و دارو روی زخم می­مالیدند.    ضماد کردن: بستن چیزی بر زخم، مرهم نهادن                 درد، ورم، ضماد: تناسب                بیت حُسن تعلیل دارد.

معنی بیت: برای این­که درد و ورم تو آرام بگیرد و اندکی تسکین یابد مرهمی از برف بر ورم تو نهاده­اند.

* شو منفجر ای دل زمانه  /   وان آتش خود نهفته مپسند

دلِ زمانه: اضافة استعاری (تشخیص)                       دلِ زمانه: استعاره از دماوند  

آتش: استعاره از خشم درونی                            نهفته: صفت مفعولی در نقش قید

معنی بیت: ای کوه دماوند که چون قلب زمانه هستی، آتشفشان کن و بیش از این راضی مباش که آتش درونت نهفته بماند.

* خامش منشین سخن همی گوی   /    افسرده مباش خوش همی خند

خامش نشستن، سخن گفتن: تضاد                   افسرده بودن و خوش خندیدن: تضاد           همی گوی: بگو (فعل امر)

تشخیص: سخن گفتن، خندیدن و خاموش نبودن دماوند                 خاموش، افسرده: تناسب             خوش: قید کیفیت

همی­خند: بخند (فعل امر)             خوش خندیدن: کنایه از افسردگی به در آمدن             خاموش منشین: کنایه از سخن بگو

معنی بیت: ای دماوند (آگاهان خاموش جامعه) خاموش و آرام نباش و چیزی بگو (اعتراض کن)، غمگین و ناراحت نباش و با خوشحالی بخند. * پنهان مکن آتش درون را    /    زین سوخته­جان شنو یکی پند

آتش: استعاره از خشم درونی              آتش، سوخته: تناسب                    واج­آرایی: صامت «ن»

سوخته­جان: صفتِ مرکب، جانشین اسم. منظور «خودِ شاعر» است و مخاطبِ شاعر «کوه دماوند» است.

معنی بیت: ای دماوند! خشم درونی­ات را در دلت پنهان نکن، بیرون بریز و از این شاعرِ دل­سوختة دردمند پندی بشنو.

 

* گر آتش دل نهفته داری   /   سوزد جانت به جانت سوگند

آتش دل: استعاره از خشم درونی                     سوختن جان: کنایه از نابود شدن

«ت» در «جانت» در هر دو مورد نقش مضاف الیهی دارد.

توجه: فعلِ «می­خورم» به قرینة معنوی محذوف است و بیت سه جمله دارد.

معنی بیت: اگر آتش درونت را بیرون نریزی و در دلت پنهان کنی به جان تو سوگند می­خورم که جانت (وجودت) را نابود می­سازد.* ای مادر سرسپید بشنو   /   این پند سیاه بخت فرزند

سر: مجازاْ مو                    مادر سر سپید: استعاره از دماوند                   سپید سیاه: تضاد و تناسب

سیاه بخت فرزند: ترکیب وصفی مقلوب. منظور خود شاعر «ملک­الشعرا بهار» است.   

سرسپیدی: کنایه از پیری (اشاره به برف قلة دماوند) 

معنی بیت: ای دماوند! ای مادر سرسپید من! این پند فرزند بدبخت خود را بشنو.

* از سر بکش آن سپید معجر   /   بنشین به یکی کبود اورند

معجر: روسری، چارقد                       اورند: اورنگ، تخت. مجازاْ فر و شکوه شأن و شوکت.

سپید معجر: ترکیب وصفی مقلوب. استعاره از برف روی کوه                  معجر سپید بر سر داشتن: کنایه از ناتوانی و عجز

بر اورند نشستن: کنایه از قدرت­نمایی کردن، حکومت کردن                  سپید، کبود: تضاد و تناسب

سپید معجر و کبود اورند: ترکیب وصفی مقلوب (معجرِ سپید، اورندِ کبود)

معنی بیت: ای دماوند دست از ناتوانی بکش و قدرت خود را نمایان کن.

* بگرای چو اژدهای گرزه   /    بخروش چو شرزه شیر ارغند

بگرای: حمله­ور شو (حرکت کن) فعل امر از گراییدن                        شیر شرزه: شیر خشمگین

ارغند: خشمگین و قهرآلود                گرزه: نوعی افعی دارای سم مهلک                     شرزه: خشمگین، زورمند، قوی

گرزه، شرزه: جناس ناقص                در بیت، تشبیه وجود دارد. (مصرع اول و دوم) 

معنی بیت: مانند اژدهای بزرگ و کُشنده، حمله­ور شو و مانند شیر خشمگین و قهرآلود، فریاد و خروشی برآور.

* بفکن ز پی این اساس تزویر    /    بگسل ز پی این نژاد و پیوند

پی: پایه، اساس                      اساس تزویر: پایه­های حکومت ریاکار، اضافة استعاری 

از پی افکندن: کنایه از نابودی کامل                      از پی گسلیدن: کنایه از نابودی کامل

تزویر: دروغ­پردازی، فریب دادن، دورویی کردن، ریاکاری                        پی، اساس: تناسب

این نژاد و پیوند: منظور شاهان سلسلة پهلوی                                   نژاد پیوند: تناسب        

 

موازنه: کلمات دو مصرع در قرینة هم دیگر، هم وزن هستند. 

معنی بیت: پایه­های این بنای ظلم و ریا را ریشه­کن ساز و نسل و نژاد این حاکمان ظالم را نابود کن.

* بر کَن ز بُن این بنا که باید   /   از ریشه بنای ظلم برکند

واج­آرایی در «ب» به منظور اصرار در برکندن نظام ظالمانة پهلوی                 از بن برکندن: کنایه از نابودکردن کامل

از ریشه برکندن: کنایه از نابودی کامل              برکن، برکند: اشتقاق           «بنا» در مصرع اول: استعاره از ظلم

بنای ظلم: تشبیه (ظلم به بنا تشبیه شده است)                       باید برکند: فعل مصرع دوم

معنی بیت: این بنای ظلم را نابود کن زیرا بنای ظلم را باید از ریشه برکند و نابود ساخت.

* زین بی­خردان سِفله بستان   /   دادِ دلِ مردمِ خردمند 

سفله: پست و فرومایه                   دادِ دل: حق و حقوق مردم                       بی­خرد، خردمند: تضاد

بی­خردان سفله: حاکمان ظالم زمان شاعر                           واج­آرایی صامت «د» و مصوت « -ِ »  

معنی بیت: از این حاکمان بی­عقلِ پست و فرومایه، حق انسان­های خردمند و آگاه را بگیر.

پاسخ خودآزمایی

ج۱- «سیم» استعاره از برف و «کمربند» بخش میانی کوه که پوشیده از سنگ و صخره و بدون برف است.

ج۲- به بلندی و رفعت کوه دماوند

ج۳- زیرا مشت نشانة اعتراض و پرخاشگری است در حالی که دماوند در موضع قیام و اعتراض نبوده و خاموش و ساکت است در نتیجه از تشبیه دماوند به مشت روزگار منصرف می­شود و دماوند را به عنوان مظهر درد و اندوه جامعه به قلب منجمد زمین تشبیه می­کند و حالت خفقان حاکم بر جامعه را توصیف می­کند.

ج۴- برای این که چشم بشر، چهرة او را نبیند و از مصاحبت و هم­نشینی مردم نادان و شوم دیوصفت که در برابر ظلم و ستم، سکوت اختیار کرده­اند، دور باشد. 

ج۵- «ورم» استعاره از برآمدگی کوه دماوند و «کافور» استعاره از برف است.

ج۶- خودِ شاعر (ملک الشعرا بهار)

ج۷- دماوند، نماد آگاهان خاموش جامعه

 موفق باشید عزیزان من