وبلاگ شخصی مصطفی قدمی شهرضا

 
بخش اول : قافیه :
خود آزمايي درس اول : ص 71- در کدام مورد « و » ،« ي » صامت به شمار مي رود؟ آهو، وقت ، بود ، کوه ، نيست ، فارسي ، يا د، ناورد                       پاسخ : وقت  ، ياد ، ناورد2- عبارت زير را با نوشتن اعداد مناسب تکميل کنيد: زبان فارسي داراي ......... مصوت کوتاه و ................... مصوت بلند و ............... صامت است.      پاسخ :3 ، 3 ، 23 3 – هر يک از کلمات زير چند واج دارد؟ خواستن ، ژنده ، ،سلسله ، محو خواستن --> / خ / ا / س / ت /-ََ / ن       ( 6 واج ) ژنده --> / ژ /-ِِ / ن / د /-ِ /        ( 5 واج ) سلسله --> / س /-ِ / ل / س /-ِ / ل /-ِِ /       ( 7 واج ) محو --> / م / -َ / ح / و /        . ( 4واج )
خود آزمايي درس دوم : صص15 ، 16 ، 17 الف- در هر يك از ابيات زير ، واژه هاي قافيه و حرف يا حروف قافيه را مشخص كنيد كه قافيه طبق قاعده ي « 1 » يا « 2 » است
منم كه ديده به ديدار دوست كردم باز                   چه شكر گويمت ، اي كارساز بنده نواز
واژه قافيه : باز ، بنده نواز        حروف قافيه : آز        قاعده : 2
اي صبا گر بگذري بر ساحل رود ارس                 بوسه زن بر خاك آن وادي و مشكين كن نفس
واژه قافيه : ارس ، نفس                          حروف قافيه : -َ س       قاعده : 2
يار بد مار است همين بگريز از او                       تا نريزد بر تو زهر آن زشت خو
واژه قافيه : او ، زشت خو              حروف قافيه : او               قاعده 1
هر يكي ديوار اگر باشد جدا                              سقف چون باشد معلق بر هوا
واژه قافيه : جدا ، هوا                  حروف قافيه : آ             قاعده : 1
ما را همه شب نمي برد خواب                           اي خفته ي روزگار در ياب
واژه قافيه : خواب ، درياب               حروف قافيه : اب            قاعده : 2
نه بيگانه تيمار خوردش نه دوست                       چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست
واژه قافيه : دوست ، پوست              حروف قافيه : وست          قاعده : 2
من از ابر بينم همي باد و نم                              ندانم كه نرگس چرا شد دژم
واژه قافيه : نم ، دژم              حروف قافيه : -َ م         قاعده : 2
مكن شهريارا دل ما نژند                                 مياور به جان من و خود گزند
واژه قافيه : نژند ، گزند               حروف قافيه : -َند            قاعده : 2
ب – در هر يک از ابيات زير:                                                                                                     
الف – رديف را مشخص کنيد ( اگر دارد ). ب – واژه ها و حروف يا حرف قافيه را تعيين کنيد. پ – حرف يا حروف الحاقي را مشخص کنيد. ( اگر دارد ). ت – حرف يا حروف اصلي قافيه را مشخص کنيد.  
  - اي نسيم سحر آرامگه يار کجاست؟         منزل آن مه عاشق کش عيار کجاست؟
رديف : کجاست      حروف الحاقي : ندارد          واژه هاي قافيه : يار و عيار حروف اصلي : ار ( طبق قاعده ي 2 )               حروف قافيه : ار
- سرشك هوا بر زمين شد گوا              به نزديك خورشيد فرمانروا
واژه قافيه : گوا ، فرمانروا         رديف : ندارد        حروف اصلي : ا        قاعده : 1   الحاقي : ندارد
- كاشكي جز تو كسي داشتمي                   يا به تو دسترسي داشتمي
واژه قافيه : كسي ، دسترسي           رديف : داشتمي ، داشتمي            حروف اصلي : -َس        
حروف قافيه : -َس + ي              قاعده : 2        الحاقي : ي                         
– مرا پرسي که چوني؟ چونم اي دل        جگر، پر درد و دل پر خونم اي دل
رديف : اي دل          حروف الحاقي : َ م           واژه هاي قافيه : چونم , خونم حروف اصلي : ون ( طبق قاعده ي 2 )          حروف قافيه : ون + َ م  
– چندان که گفتم غم با طبيبان               درمان نکردند مسکين غريبان
رديف : ندارد            حروف الحاقي : ان             واژه هاي قافيه : طبيبان، غريبان حروف اصلي : يب ( طبق قاعده 2 )                     حروف قافيه : يب + ان  
بيت ششم :   واژه قافيه : مي بيختند ، ريختند              رديف : ندارد             حروف اصلي : يخت
قاعده : 2            حروف قافيه : يخت + ند                 الحاقي : ند
بيت هفتم :           واژه قافيه : جدايي ، آشنايي            رديف : ندارد             حروف اصلي : ا
حروف قافيه : ا + يي             الحاقي : يي                      قاعده : 1
بيت هشتم :   واژه قافيه : گلستانم ، فراوانم         رديف : آرزوست ، آرزوست       حروف اصلي : ان
حروف قافيه : ان + م          قاعده : 2           الحاقي : -َ م 
بيت نهم :    واژه قافيه : بر افروخته اند ، سوخته اند         رديف : ندارد      حروف اصلي : وخت
حروف قافيه : وخت +  ه اند         قاعده : 2        الحاقي : ه +  اند
بيت دهم :    واژه قافيه : غمگينم ، چندينم            رديف : ندارد          حروف اصلي : ين
حروف قافيه : ين + _َ م           قاعده : 2             الحاقي : -َ م
بيت يازدهم :    واژه قافيه : مجوي ، جوي            رديف : ندارد      حروف اصلي : و
الحاقي : ي              قاعده : 1             حروف قافيه :  و + ي
بيت دوازدهم :      واژه قافيه : بوستان ، خزان         رديف : آسوده ايم ، آسوده ايم         قاعده : 2
حروف اصلي : ان           الحاقي : ندارد                                                                                              
بيت سيزدهم :      واژه قافيه : بستيمش ، پيوستيمش              رديف : ندارد         قاعده : 2
حروف اصلي : -َست           حروف قافيه : -َست + يمش
بيت چهاردهم :      واژه قافيه : صحرا ، دريا           رديف : فكنم ، فكنم            قاعده : 1
حروف اصلي : ا              حروف قافيه : ا
بيت پانزدهم :       واژه قافيه : مي خانه ، جانانه           رديف : نهاديم ، نهاديم      قاعده : 2
حروف اصلي : ان        حروف قافيه : ان + -ِ              الحاقي : ه
ج– با توجه به تبصره ها، عيوب قافيه را در ابيات زير مشخص کنيد: – هر آن کس که بر دزد رحمت کند                به بازوي خود کاروان مي زند
« کند، مي زند » واژه هاي قافيه اند و « ُ ن ، َ ن » حروف اصلي قافيه اند. عيب قافيه : تفاوت در مصوت هاي  کوتاه است، اما بنا بر تبصره 3 عيب قافيه به خاطر اضافه شدن حروف الحاقي « َ د » بر طرف شده است.  بيت دوم : واژه هاي قافيه : يارا ، را          حرف قافيه : آ
- بيت3 :   بر اساس تبصره 4 ص 9  « باز » پيشوند است ودر حكم واژه قافيه درست است . اين بيت داراي دو قافيه است « انباز ، باز » و « گشت = شد ، گشت = آمد » كه قافيه اصلي واژه هاي آخر « گشت ، گشت » است .              حروف قافيه : -َ شت
- بيت چهارم : واژه قافيه : پايبندم ، كمندم       حروف اصلي : -َ ند قاعده 2        حروف قافيه : -َ ند + -َ م
- بيت پنجم : واژه هاي قافيه : « بد ، خود » قافيه با توجه به تلفظ امروزي واژه خود « خُد » درست نيست زيرا در مصوت هاي كوتاه اختلاف است و واژه هاي قافيه ، حرف يا حروف الحاقي هم ندارند .
  – که اگر آفتاب است يک ذره نيست           وگر هفت درياست يک قطره نيست
ذره و قطره واژه هاي قافيه اند و ه در حکم الحاقي و «  َ ر ، َ ط ر» حروف اصلي قافيه اند. قافيه غلط است زيرا حروف اصلي يکسان نيستند. طبق تبصره 2 ص 9 – تلفظ واژه قافيه : زررِ ، قطرِ      « ه » در حكم الحاقي
- بيت هفتم : چون نيكو با مشفق قافيه نمي شود ، پسوند « تر » را قافيه به حساب مي آوريم . چون پسوند « تر « عينا تكرار شده است و معني هر دو مورد يكسان است ، قافيه غلط است .
- بيت هشتم : واژه هاي قافيه : « دلي ، عاقلي ، صيقلي » است . « ي » در پايان واژه ها الحاقي به حساب مي آيد .
حروف اصلي قافيه به ترتيب : « -ِ ل ، -ِ ل ، -َ ل » مي باشد .
عيب اختلاف مصوت ، بنا به تبصره 3 ص 9 ، با آمدن حرف الحاقي « ي » بر طرف شده است .
د – قافيه را در اين شعر نو مشخص كنيد .
واژه هاي قافيه : « ماندگاري ، آري »      حروف اصلي : ار 
ه – در شعر زير واژه  قافيه را پيدا کنيد و مشخص کنيد آيا حروف قافيه طبق قاعده ي (1) يا ( 2 ) است؟ - بخوان اي هم سفر با من / ره تاريک با پاهاي من پيکار دارد / به مردم زير پايم راه را با آب آلوده / به سنگ آکنده و دشوار دارد / به چشم پا ولي من راه خود را مي سپارم / جهان تا جنبشي دارد رود هر کس به ره خود /  عقاب پير هم غرق است و مست اندر نگاه خود
- مصراع 2، 4 « پيكار ، دشوار » هم قافيه است .       واژه هاي قافيه : پيکار و دشوار        حرف اصلي : ار       طبق قاعده ي 2 - مصراع 6 و 7 « راه ، نگاه »هم قافيه است         واژه هاي قافيه : راه و نگاه           حروف اصلي : اه                طبق قاعده ي 2
- مصراع 1 و 10 « با ، رها » هم قافيه است .      حروف اصلي : آ                طبق قاعده : 1                                
 خودآزمايي درس سوم : ص 28
جواب خودآزمايي 1 :  بايد  حرف دوم هجا باشد .
جواب خودآزمايي 2 : ص 28
خيشتن ( خيش « خي + ش » + تن ) – بنفشِ ( ب + نف + شِ ) – ملامت ( م + لا + مت ) –
فايدِ ( فا + ي + دِ ) /  التماس ( ال + تِ + ماس « ما + س » ) / خُد – سفينِ ( س + في + نِ ) – چُ – چُن / مسامحِ ( مُ + سا + مِ + حِ ) / دققت ( دق + قت ) / پشتوانِ ( پش + تِ + وا + نِ )/ معللم ( مُ + عل + لم ) / خاري ( خا + ري ) زللت ( زل + لت ) / مجموعِ ( مج + مو + عِ ) / روزنِ ( رو + ز + نِ ) / خاستن ( خاس « خا + س » + تن ) / مُعذذن ( مُ + عذ + ذن ) / شددت ( شد + دت ) /  تبسسم ( ت + بس + سم ) / كاشتِ ( كاش « كا + ش » + تِ ) / راهوار ( راه ‌« را + ه » + وار « وا + ر » )
جواب خودآزمايي 3 : ص 28
سر / /  دل / ره - گ _ ذر ) /  ما / روز ( رو + ز ) /  ( سر + شار « شا + ر » ) /  ( ك + وير« وي + ر » ) /   ( گُ + لس + تا ) / ( ت + نا  + سا / ( ت + نا + سا + ني /  دو ( عدد ) /  دو ( فعل امر ) / نيست « ني – ست »/  ( دي + دار « دا + ر » ) /   ( هس + تي ) /     ( رن + گ ) – شب – سو /  ( سو + د ) / ( سا خـت « سا خ + ت » ) /  دژ – درد « در + د » /  ( دو + ست ) / ( چش + م )
( كا + ش ) / كاش + ت ) /  ( و + فا ) / ( با + م + دا + د ) / ( ف + ضا ) / ( رن + ج )/ ( قا + صد ) / ( ط + را + وت ) /  ( ني + رو + من + د ) / ( خا + مو + ش ) /  ( ن + دا ) /  ( با + غ ) / ( آ + سا ) / ( را + ي + گا ) /  ( را + ي + گا + ني )
جواب خودآزمايي 4 : ص 28
بدون حذف : ( دل + آ + زر + دِ )/ ( عا + ق + بت + ان + ديش ) / ( پ + لن + گ + اف + كن )
با حذف همزه : ( د + لا + زر + دِ ) /  ( عا + ق + ب + تن + ديش )  / ( پ + لن + گف + كن )
بدون حذف همزه : ( با + د + آ + ور + دِ ) / (خُش + ان + دا + م ) / ( دا + نش + آ + مو + ز )
با حذف همزه : ( با + دا + ور + دِ ) /  ( خُ + شن + دا + م ) / ( دا + نِ + شا + مو + ز )
بدون حذف همزه : ( دل + اف + سر + دِ ) /  ( شم + ع + آ + جي )‌
با حذف همزه : ( دِ + لف + سر + دِ ) /  ( شم + عا + جي )
جواب خودآزمايي 5 : ص 28 و 29
بيت اول :----------       هم / قص /  صِ /  ي  ِ /  نا  /  ن  /   مو /  دِ /   دا / ني
                                          هم  /  نا   /   مِ  /   ي ِ /  نا /  ن / وش / تِ / خا / ني           مفعول / مفاعلن / فعولن
بيت دوم :  اَ / گر / كا / ري / كُ / ني / مز / دي / س / تا / ني
                چُ /  بي / كا /  ري/  يَ / قي / بي / مز /  دِ  /  ما  / ني   مفاعيلن / مفاعيلن / فعولن
بيت سوم : ---------   آ / ي /  نِ / ار /  نق /  شِ / تُ  /  بن  /  مو /  د / راست
                                     خُد / شِ / كَ / نا  / يي / نِ  / شِ  / كس /  تن / خ / طاست           مفتعلن / مفتعلن / فاعلن
بيت چهارم : ----  خُ/  دا  /  يا  /  بِ / خا  / ري /  مَ  /  را  /  نز /   د /  رم
                              كِ / صو  /  رت / نَ / بن /  دد /  دَ /  ري / دي / گَ / رم                   فعولن / فعولن / فعولن / فَعَل
بيت پنجم :  اي /  با /  دِ /  با /   م /  دا /  دي / خُش / مي /  رَ / وي /   بِ  /  شا   / دي                              
                  پي /  ون /  دِ / رو /  ح / كر /  دي / پي  /  غا  /   مِ /   دو /   ست /  دا /  دي    
                                                   مستفعلن / فعولن / مستفعلن / فعولن
بيت ششم :   نَ /  بي /  ني / كِ / چُن / با   /   ه  / ما  / ين  /   دِ /  مور          در هجاي 8  مصراع اول و دومحذف همزه است .           زِ  /  شي / را  / نِ  / جن / گي / بَ  / را  / رن  /  دِ  /  شور                               فعولن / فعولن / فعولن / فَعَل
بيت هفتم :---                     بن /  شي /  نَ /  مُ /  صب /  ر /  پي  /  شِ /  گي /  رم
                                            دن /   با   /  لِ /  يِ /   كا  /   رِ /  خي  /  ش /  گي / رم           مفعولُ / مفاعلن / فعولن 
بيت هشتم :  گف /  ت /  مي  /  شر / طِ /   آ /   دَ / مي / يت /  نيست
                     مر      / غِ  /  تس /  بي /  حِ /  خا /  نُ  /  من / خا  /  موش                                 فاعلاتن / مفاعلن / فع لن
بيت نهم : -----      هر / كِ /  تَ  /  ام  /  مل/  نَ  /  كُ /   ند /  در  /  ج / وا ب
                                بي / ش /  تَ  / را   /  يد  /  سُ /  خَ /  نش / نا   /  صَ / وا ب                مفتعلن / مفتعلن / فاعلن
بيت دهم :       چَن /  د /  پُر /  سي /  زِ /   من /  چي /  س  /  تم /   من
                      ني     / س / تم /  ني  /  سِ / تم  /  ني  /   س /   تم /  من                                 فاعلن / فاعلن / فاعلن / فع
 
مهم ترين ارکان عروضي فارسي 19 تا است:
الف - ارکاني، که در آغاز و ميان و پايان مصراع مي آيند:
1
فاعِلاتُن
=
-  u  - -
2-
فاعِلُن
=
_  U  _
3-
َمفاعيلُن
=
U - - -
4
فعولُن
=
U - -
5
مُستَفعِلُن
=
-   -   u   -
6-
مَفعولُن
=
_  _  _
7
فَعَلاتُن
=
Uu - -
8
فَعَلُن
=
U u -
9
مَفاعِلُن
=
U – u -
10
مُفتَعِلُن
=
_  U  U  _
11-
فَع لُن
=
_  _ 
ب - ارکان غير پاياني که در آخر مصراع قرار نمي گيرند:
1-
فاعِلاتُ
=
- u- u
2
فَعَلاتُ
=
U  _  U  U
3-
مفاعيلُ
=
U  _  _  U
4-
مُستَفعِلُ
=
- -  u u
5-
مَفعولُ
=
- - -
6
مَفاعِلُ
=
U U _  U
ج - ارکان پاياني که فقط در آخر مصراع مي آيند:
1
فَعَل
=
U -
2
فَع
=
_
 
 
خود آزمايي درس چهارم : ص 34                                                                                                    1- ارکان معادل اين هجاها را بنويسيد:
 _ U _ _ / u _ _  /   _ _ U _  / _ _ _  /  _ U U _ /  u _ _ _             
  فاعلاتن     /  فعولن  /      مستفعلن /   مفعولن/    مفتعلن   /     مفاعيلن      
/ u u-  / - u – u   / -   /  -  -  / u -  /  u -  - u   / - - u             
      فَعَلُن   /   فا عِلاتُ  /   فَع /  فَع لُن / فَعَل /  مفاعيلُ      / مفعولُ
خود آزمايي درس پنجم : ص 421- منظور از اختيارات زباني چيست ؟ فقط تسهيلاتي در تلفظ براي شاعر فراهم مي سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده كند بي آن كه موجب تغييري در وزن شود .اما اختيار وزني : امكان تغييرات كوچك در وزن را به شاعر مي دهد . تغييراتي كه گوش فارسي زبانان آن ها را عيب نمي شمارد .
2- الف ) امكان حذف همزه : مر – دف -  كن  ب ) تغيير كميت مصوت ها
3– مصوت هاي کوتاه را در چه صورت مي توان کشيده تلفظ کرد و مصوت هاي بلند را در چه صورت کوتاه؟
پاسخ : اگر مصوت کوتاه در پايان کلمه باشد همچنين کسره ي اضافه و « و » عطف را مي توان کشيده تلفظ کرد و مصوت بلند « و » يا « ي » را اگر در پايان کلمه اي باشد و پس از آن، مصوت ديگري آمده باشد ، مي توان کوتاه تلفظ کرد .  
5- تقطيع مثال هاي زير به صورتي که بين دو هلال تقطيع شده است با کدام اختيارات شاعري مطابقت دارد؟ - نواي ني ( = U — — — )    اختيار زباني بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه کسره ي اضافه در هجاي سوم              
- تو گفتي ( = — — — )  : اختيار زباني بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه در هجاي اول
- بهانه = (u - - ) بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه در هجاي آخر         
- بازي دهر = ( - u - u )  در هجاي دوم كوتاه تلفظ كردن مصوت بلند  تبصره « ب » ص 40     
- درخت دوستي = ( u - - - u - )  در هجاي سوم بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه     
-  شب و روز ( = U — — U ) در هجاي دوم  بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه (  واو عطف  )    
- جادويي = ( - u -  ) هجاي دوم كوتاه تلفظ كردن مصوت بلند  - تبصره ب ص 40              
 - دل پاك = ( u - - u )   در هجاي دوم بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  
 -  سوي من = ( u u- ) در هجاي اول  « و » در كلمات تك هجايي مثل سو در حال اضافه كوتاه مي شود . تبصره 1 ص 41
- سوي من : ( - u - )  هيچ گونه اختياري وجود ندارد .                                                                             
- آري آنان = ( -u- - ) در هجاي دوم كوتاه تلفظ كردن مصوت بلند – تبصره ب ص 40 
6- در مثال هاي زير هر جا همزه حذف شده مشخص كنيد .
مردافكن = ( - - - ) حذف همزه                         تير انداز = ( - - - u )  حذف همزه
خوش آواز = ( - - - u ) بدون حذف                  خوش آهنگ = ( u - - u ) حذف همزه
از ايشان = ( u - - ) حذف همزه                         از ايشان = ( - - - ) بدون حذف
 7- پس از تقطيع هجايي ابيات زير، هجاهاي معادل در دو مصراع يک بيت را مقايسه کنيد و اگر اختلافي هست تعيين کنيد از چه اختيارات زباني استفاده شده است؟ بيت 1 :               چو خواهي که نامت بُوَد جاودان      مکن نام نيک بزرگان نهان 
 
چُ
خا
هي
كِِ
نا
مَت
بُ
وَد
جا
وِ
دان
U
_
_
U
_
_
U
_
_
U
_
مَ
كُن
نا
مِ
ني
كِ
U
بُ
زُر
گان
نِ
هان
                           فعولن/  فعولن/  فعولن/  فعل
درهجاي ششم مصراع دوم کسره ي اضافه بلند تلفظ شده است .    ( = بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه )  
 بيت 2 :             چو تو خود کني اختر خويش را بد       مدار از فلک چشم، نيک اختري را
 
چُ
تُ
U
خُد
كُ
ني
اخ
تَ
رِ
U
خي
ش
را
بد
U
_
_
U
_
_
U
_
U
_
_
 -
مَ
دا
رَز
فََ
لك
چش
م
ني
كخ 
ت
ري
را
                              فعولن/  فعولن/  فعولن/  فعولن
بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  ضمه در هجاي دوم مصراع اول بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  کسره ي اضافه در هجاي هشتم مصراع اول بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  کسره ي اضافه در هجاي هشتم مصراع اول حذف همزه از کلمه ي « از » در هجاي سوم مصراع دوم و از کلمه ي « اختر » در هجاي نهم مصراع دوم.
بيت 3 : ا / گر /  تُ /   ز / آ / مو   / خ /  تن /  سر /  ن /   تا /  بي
      ب/ جو/ يد  /  س/  رِِ/  تُ / هَ  / مي  /  سر/  وَ / ري / را
             فعولن / فعولن / فعولن / فعولن           بحر متقارب مثمن سالم
در هجاي سوم مصراع اول بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  - در مصراع دوم هجاي  5 و6 ( ر ، تُ ) بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه
بيت 4 :  ه / مِِ /  بر / گِ / بو / دن /  ه / مي / سا/ خ / تي                                                                 
     بِ / تد / بي / رِ / رف / تن / ن/ پر /  دا / خ / تي                فعولن / فعولن / فعولن / فعَل      بحر متقارب مثمن محذوف
در مصراع اول هجاي دوم ( همه ) بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه است .
 
بيت 5 : شد /  مو /  سِ /  مِ /  سب /   زِِ /   وُ  /   ت /   ما /  شا
               بر /  خي /  زُ /  بِ /   يا /   بِ /  سو /   يِ / صح /  ر  مفعولُ / مفاعلُن / فعولُن  / بحر هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف
در مصراع اول هجاي 7 بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  است .
 
بيت 6 : سو /  يِ / چا /   رِ / گش  / تم /   زِ /   بي /  چا /  رِ /  گي 
             ن   /  دا  /  دم /  بِ /   دو /  سر /  بِ / يك /  با /  رِ / گي         فعولن / فعولن / فعولن / فعل      بحر متقارب مثمن محذوف
در مصراع اول هجاي اول « واو » در كلمه تك هجايي « سو » در حال اضافه كوتاه مي شود .
 
بيت 7 : ب /   با / يد /   ه / وس / كر /  د / نز /  سر /   بِِ / در
             كِِ /  دو /   رِِ /  هَ  /  وس / با  /  زِِ / يا /   مد/  بِِ /  سر
      فعولن / فعولن / فعولن / فعل     بحر متقارب مثمن محذوف
در مصراع اول و دوم در هجاي هشتم امكان حذف همزه است .  در مصراع دوم هجاي 4 بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  است .
بيت 8 :  بِ /  سب /   زِ /  كُ /  جا /  تا /  زه /  گر /  دد /   دِ /  لم
        كِ /  سب /   زِ /  بِ  /  خا / هد /  دَ / مي /  دز / گُ / لم       فعولن / فعولن / فعولن / فعل     بحر متقارب مثمن محذوف
در مصراع دوم هجاي 7 بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  است . همچنين در هجاي نهم امكان حذف همزه است . 
 
بيت 9 :  تَ /    فَر / رُج / كُ /  نا /  در /   هُ /   وا /   وُ / هَ  /  وس
              گُ / ذش / تي /   مِ /  بر /  خا / كِِ / بس /  يا /   رِ / كس           فعولن / فعولن / فعولن / فعل     بحر متقارب مثمن محذوف
در مصراع اول هجاي نهم بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  است  ( واو بيان ضمه ).
خود آزمايي درس ششم : ص 501– فرق اختيارات زباني و اختيارات وزني چيست؟ اختيار زباني فقط تسهيلاتي در تلفظ براي شاعر فراهم مي سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده كند بي آن كه موجب تغييري در وزن شود .
اما اختيار وزني : امكان تغييرات كوچك در وزن را به شاعر مي دهد .
2- سه نوع اختيار وزني را شرح دهيد .
 الف ) به جاي فعلاتن اول وزن فاعلاتن آوردن . ب ) قلب : به جاي ( - u) مي توان ( u - ) آورد .  ج ) بلند بودن هجاي پايان مصراع
3– کلمات « که » ( = U ) و « کشت » ( = — U U ) در کجاي مصراع با کلمه ي « کش » ( = — ) برابر است؟  در پابان مصراع  
4- در كجاي مصرع به جاي ( u u- - ) فعلاتن مي توان ( - u - - ) فاعلاتن آورد ؟ در اول وزن                       
5– شاعر در کجاي مصراع مي تواند به جاي دو هجاي کوتاه يک هجاي بلند بياورد؟
در ميان مصراع، در اينجا اختيارات شاعري در دو هجاي ما قبل آخر بسيار رايج است و حتي در تمام مصراع هاي يک شعر ممکن است از آن استفاده شود.
6- در چه صورت شاعر مي تواند از قلب استفاده كند ؟ به ضرورت وزن
7- از اختيارات وزني كدام ها كاربرد زيادتري دارند ؟ به جاي فعلاتن ، فاعلاتن آوردن
8– ابيات زير را ابتدا تقطيع هجايي کنيد سپس هجاهاي معادل هم را دو مصراع هر بيت مقايسه نماييد و در صورت تفاوت، علت را با اختيارات زباني و وزني توجيه کنيد و سپس ابيات را تقطيع به ارکان نماييد سپس رکن معادل هر يک را زير آن بنويسيد؟ بيت 1 :           آمد نوروز هم از بامداد                     آمدنش فرخ و فرخنده باد
آ
مد
نو
رو
ز
هَ
مَز
با
م
داد
_
_
U U
_
_
U
U
_
_
U
_
آ
  مِ   + دَ
  U      u      
نش
فر
ر
خُ
پا
ين
دِ
باد
مفتعلن/ مفتعلن/ فاعلن         بحر رجز مسدس مطوي محذوف-اختيارات وزني : در هجاي دوم مصراع اول ابدال صورت گرفته يعني در تقطيع دو هجاي کوتاه معادل يک هجاي بلند مصراع ديگر قرار مي گيرد. -اختيار زباني : حذف همزه ي کلمه ي « مز » در هجاي هفتم مصراع اول -اختيار وزني : بلند بودن هجاي پايان مصراع ها چه كوتاه باشد چه كشيده  
بيت 2 : اي / دي /  وِ/  سِ / پي/   دِ /   پا /  يِ /   در /  بند
              اي / گن /  ب /  دِ / گي / تي /  اي /  دِ  /  ما /  وند            مفعول / مفاعلن / فعولن      بحر هزج اخرب مقبوض محذوف
اختيار زباني : در مصراع اول هجاي 6 بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  است . 
اختيار وزني : بلند بودن هجاي پايان مصراع ها چه كوتاه باشد چه كشيده
 بيت 3 :     تُ /  ل / بِ /  فِ /  سر / دِ /  يِ /  زَ / مي /   ني
             از / در /  د /   وَ  /  رو / نِ /  مو /  دِ / يك/  چند   مفعول / مفاعلن / فعولن بحر هزج اخرب مقبوض محذوف
اختيار زباني : در مصراع اول هجاي اول و در مصراع دوم هجاي 6 بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  است . 
اختيار وزني : بلند بودن هجاي پايان مصراع ها چه كوتاه باشد چه كشيده  در هجاي پاياني مصراع دوم
بيت 4 :      ن / ما / ند / تي /     ري    / در /   تَ /   كِ / شِ /  قَ / ضا /  كِ / فَ /  لك                           
                 سو /  يِ /  دِ /  لم/  بِ + س / رن / گش /  تِ /  ام /  تِ /  حا /  نَ / گُ / شود         
                                   مفاعلن / فعلاتن / مفعلن / فعلاتن
اختيار وزني 1 – در مصراع دوم هجاي اول « سو » در كلمات تك هجايي كوتاه مي شود .
اختيار زباني : در مصراع دوم هجاي دوم 2 تلفظ كردن مصوت كوتاه ( كسره ) . در هجاي ششم  مصراع دوم امكان حذف همزه است .
بيت 5 :   همه در خوردِ رأي و قيمت خويش      از تو خواهند و من تو را خواهم
هَ
مِِ
در
خر
دِِ
را
يُ
قي
مَ
تِِ
خيش
U
_
U
_
_
U
_
U
_
U
U
_
از
تُ
خا
هن
دُ
من
تُ
را
خا
هم
                          فعلاتن، مفاعلن، ،فَعلن
- اختيارات وزني :بلند آوردن هجاي پاياني مصراع اول و دوم چه كوتاه باشد چه كشيده   - اختيارات وزني : آوردن فاعلاتن به جاي فعلاتن در رکن اول شعر - اختيارات وزني : آوردن يک هجاي بلند در مقابل دو هجاي کوتاه، هجاي نهم مصراع دوم
- اختيار زباني : در مصراع اول هجاي اول بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  است .
 بيت 6 :  بس بگرديد و بگردد روزگار           دل به دنيا در نبندد هوشيار
بس
بِ
گر
دي
دُ
بِ
گر
دَد
رو
زِ
گار
_
U
_
_
U
_
U
_
_
_
U
_
دل
بِ
دُن
يا
در
نَ
بَن
دَد
هو
ش
يار
فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن
-اختيارات زباني :  بلند تلفظ كردن مصوت کوتاه ضمه، در هجاي پنجم مصراع اول
-اختيارات وزني : بلند آوردن هجاهاي پايان هردو  مصراع چه كوتاه باشد چه كشيده
بيت 7 :  اي / كِ / دس / تت /  مي /  رِ /  سد /  كا /  ري / بِ / كن
        پي / شَ /  زا  /  كز /   تُ / نَ  /   يا /   يد /  هي / چِ / كار          فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلن      بحر رمل مسدس محذوف
اختيار زباني: 1- در مصراع دوم هجاي سوم ( زا ) امكان حذف همزه  2 - بلند تلفظ كردن مصوت کوتاه ضمه در هجاي ششم مصراع دوم
 
- نام اوزان حاصل از تکرار ارکان زير چنين است: - مفاعيلن --> هَزَج      - مستفعلن -->رَجَز  - فاعلاتن --> رَمَل        - فعولن --> متقارب                       
  خود آزمايي درس هفتم : صص 62 و 61   :                                                                            
1- منظور از اوزان هم گروه چيست؟  اوزاني هستند که نظم هجاهاي کوتاه و بلند آن ها يکسان است.
2 - اشعار زير را ابتدا تقطيع هجايي كنيد و اگر از اختيار شاعري استفاده شده مشخص كنيد آن گاه هجاها را تقطيع به اركان كنيد
.بيت 1 :          بِ  /  ضا / عت /  نَ  /    يا / ور/   دَ /  مل  / لا / اُ  / ميد
                 خُ    /  دا  /   يا  /   زِ /  عف / وم / مَ  /  كن / نا /  اُ  /  مي 
 فعولن / فعولن / فعولن / فعول                            بحر متقارب مثمن محذوف
اختيار زباني : در مصراع اول هجاي هشتم ( مل ) امكان حذف همزه است .
بيت دوم :        با / را /  نِ / اش / كم / مي / دِ  /   ود /  وز / اب /  رم / آ  / تش / مي / جَ /  هد 
                        با / پخ / تِ / گا  / گو / يي / سُ / خن  / سو/ زش / نَ  /  با /  شد / خا  /  مِ /  را
                      مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن         بحر رجز مثمن سالم
اختيار زباني : امكان حذف همزه در هجاي ششم مصراع دوم ( يي ) 2- :  بلند تلفظ كردن مصوت کوتاه فتحه، در هجاي 11 مصراع دوم
بيت 3 :              ن /  سي /  مِ / صب /  حِ /  را / گف /  تم  /  كِ /   با  /  او/  جا /  نِ /  بي /  دا  / ري
                          كَ / زا    / جا / نب  /  كِ /  او /  با   /   شد /  صَ / با  /  عن / بر / فِ /  شا  /  نا  /  يد
                          مفاعيلن / مفاعيلن / مفاعيلن / مفاعيلن      بحر هزج مثمن سالم
اختيار زباني : 1-  بلند تلفظ كردن مصوت کوتاه كسره، در هجاي 3 مصراع اول 2- امكان حذف همزه در هجاي دوم ( زا ) و هجاي 15 ( نا ) مصراع دوم
بيت 4 :             اي / مُ  /  سل /  ما /   نا / فَ / غا  /  زا /   نر / گِ /  سِ /  جا /   دو /  فَ / ريب
                          كو / بِ / يك / ره /   بر /  د /  از / من /صب /  رُ  /    آ /   را /    مُ / شَ / كيب
اختيار وزني : بلند آوردن هجاهاي پايان هردو  مصراع چه كوتاه باشد چه كشيده . زباني : بلند تلفظ كردن مصوت کوتاه 13 مصرع دوم  و هجاي 11 مصرع دوم
3– ابيات زير را تقطيع هجايي و تقطيع به ارکان کنيد؟ صص 50 و 51
بيت 1 :       اگر مرد عشقي کم خويش گير                      و گرنه ره عافيت پيش گير
                 اَ / گ /  مر /  دِ / عش / قي / كَ /   مِ /   خي / ش / گير
                  وَ / گر /  نَ  /  رَ /   هِ  /  عا   /  قِِ / بت /  پي / ش / گير
                   فعولن , فعولن , فعول , فعل    بحر متقارب مثمن محذوف
1- در هجاي هشتم مصراع اول از اختيار زباني، بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه استفاده شده
 2 - اختيار وزني : بلند آوردن هجاهاي پايان هردو  مصراع چه كوتاه باشد چه كشيده
بيت 2 : به فريادم ز تو هر روز فرياد               از اين فرياد روز افزونم اي دوست!
بِ
فر
يا
دَم
زِ
تُ
هر
رو
ز
فر
ياد
U
_
_
_
U
U
_
_
_
U
_
_
اَ
زين
فر
يا
دِ
رو
زَف
زو
نَ
مِي
دوست
مفاعيلن , مفاعيلن , فعولن         بحر هزج مسدس محذوف1- در هجاي ششم مصراع اول از اختيار زباني، بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه استفاده شده. در هجاي دهم مصراع دوم حذف همزه
 2- اختيار وزني : بلند آوردن هجاهاي پايان هردو  مصراع چه كوتاه باشد چه كشيده                                           
بيت 3 :                سِ /  پر / دم / بِ / تُ / دل /  نَ /  دا / نِس / تِ /  بو /   دم                                                           
                      كِ  /  تُ / بي /  وَ /  فا /  در /  جَ /  فا /  تا /  كُ  / جا  /  يي   
                      فعولن / فعولن / فعولن / فعولن بحر متقارب مثمن سالم
بيت چهارم :          زِ /  فَ / را /   غ  /  چُن/ نَ / نا /  لم /  مَ  /  نِ /  دل / شِ / كس /  تِ / چُن / ني
                     كِ /  بِ / سو / خت /  بن / د /  بن /  دم /  زِ / حَ  /  را  / رَ  /  تِ  /   جُ /  دا  / يي
                      فعلاتُ / فاعلاتن / فعلاتُ / فاعلاتن       بحر رمل مثمن مشكول
بيت پنجم :                دي /  شب /  گِ / لِ / يِ  /  زل  / فش /  با  /   با  /   د  /   هَ /  مي / كر / دم
                        گف   /  تا   /    غَ /  لَ / طي / بگ /  ذر /  زي / فك /  رَ  / تِ / سِو / دا / يي
                       مفعولُ / مفاعيلن / مفعولُ / مفاعيلن        بحر هزج مثمن اخرب
بيت ششم :        بَ / سي / بِ / گف / ت  / خُ /  دا /  ون /  دِ / عق /  لُ  /  نش /      ني     /   دم
                  كِ  /  دل /  بِ /  غم /   زِ / يِ / خو /  با  /  مَ /  دِ  /   كِ /  سن / گُ – سَ  / بو ست
                       مفاعلن / فعلاتن / مفاعلن / فعلاتن                بحر مثمن مجتث مخبون
   در مصرع دوم هجاي 13 و 14 ( گُ ، سَ ) به جاي دو هجاي كوتاه يك هجاي بلند مي آيد .
بيت هفتم :                   اي /  خو / ب / تَ / رِز / لي / لي  / بي / مس / ت/ كِ / چُن /  مج /   نو
                          عش  / قِ  /  تُ / بِ / گر / دا  /   نَد / در /  كو /  هُ / بِ  /  يا  /   با  /  نَم
                                  مفعولُ / مفاعيلن / مفعولُ / مفاعيلن           بحر هزج مثمن اخر
 بيت هشتم :       آه سعدي اثر کند در کوه         نکند در تو سنگدل اثري
                   آ /   هِ / سع / دي / اَ  /  ثر /  كُ  /  نَد / در /  سنگ
                   نَ  / كُ /  نَد / در  / تُ / سن / گ / دل  / اَ  /    ثر
                   فعلاتن مفاعلن فعلن          بحر رمل مسدس مخبون محذوف
 خودآزمايي درس نهم : ص 71                                                                                       – وزن بيت زير را پيدا کنيد و اگر دوري است مشخص کنيد و دليل دوري بودن آن را بيان نماييد. بيت 1 :  رو / تُ / چُن / نَو / ب / ها / ر //  جل / وِ / گ /  ري / مي / كُ / نَد
             زل  / تُ / چُن / رو / زِ / گا / ر //  پر / دِ  /   دَ /  ري /  مي / كُ / نَد
              مفتعلن / فاعلن / مفتعلن / فاعلن
  دلايل دوري بودن بيت :  الف ) - بعد از نيم مصراع هاي اول مکث ايجاد مي شود .   ب) - آخرين هجاي نيم مصراع اول مي تواند کشيده شده بيايد. اما در حکم هجاي بلند است مانند : هار، گار     ج ) - ارکان شعر متناوب اند. مفتعلن , فاعلن / / مفتعلن , فاعلن           د ) - هر نيم مصراع 7 هجا دارد، پس تعداد هجاهاي هر مصراع، زوج است.  
بيت 2 : وزن شعر دوري نيست .
بيت 3 :                از /  تُ /  وَ / فا / نَ / خي / زد // دا / ني / كِ  / ني /  ك /  دا  /  نم
                              وز /  من / جَ / فا / نَ /  يا  /  يد //  دا / نم /  كِ / ني /  ك /  دا /  ني
                                  مستفعلن / فعولن //  مستفعلن / فعولن
وزن شعر دوري است زيرا :
الف )  -  بعد از نيم مصراع هاي اول مکث ايجاد مي شود .  ب ) - ارکان شعر متناوب اند. مفتعلن , فاعلن / / مفتعلن , فاعلن ج ) - هر نيم مصراع 7 هجا دارد، پس تعداد هجاهاي هر مصراع، زوج است.
بيت 4 :                                       هر / چن / د / نِ / مي /  سو /    زد  //    بر / من / دِ /  لِ / سن / گي /  نت
                                                   گو / يي /  دِ / لِ /  من / سن / گيست //   بر / چا /  هِ /  زِ /  نخ /   دا /   نت
                                                            مستفعلُ / فعولن //  مستفعلُ / فعولن
وزن شعر دوري است زيرا :
الف )  -  بعد از نيم مصراع هاي اول مکث ايجاد مي شود .  ب ) - ارکان شعر متناوب اند. مستفعلُ / فعولن //  مستفعلُ / فعولن
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                      ج )- هر نيم مصراع 7 هجا دارد، پس تعداد هجاهاي هر مصراع، زوج است.
بيت 5 :               چو / نس /  ت / حا /  لِ  / بُس /  تا / / اي / با / دِ / نو / بَ /  ها /  ري
                           كز  /  بل  /  بُ / لا /  بَ /  را  /  مد / / فر /  يا / دِ / بي / قَ / را /  ري
                مفعولُ / فاعلاتن / مفعولُ / فاعلاتن
وزن شعر دوري است زيرا :
الف )  -  بعد از نيم مصراع هاي اول مکث ايجاد مي شود .  ب ) - ارکان شعر متناوب اند. مفعول / فاعلاتن // مفعول / فاعلاتن ج ) - هر نيم مصراع 7 هجا دارد، پس تعداد هجاهاي هر مصراع، زوج است.
تمرين 3 : رباعي زير را تقطيع كنيد :  اين تمرين فقط براي مطالعه است و براي امتحان نيست .
تمرين 4 : شعر هاي زير را گه در وزن نيمايي سروده شده تقطيع كنيد . ص 72                           
الف ) - مي تراود مهتاب : فاعلاتُن / فع لن                                   مي درخشد مهتاب : فاعلاتن / فَع لُن
مانده پاي آبله از راه دراز : ما / دِ / پا / يا / بِ / لِ / از / را / هِ / دِ / راز          فاعلاتن / فعلاتن / فَعَلن
بر دم دهكده مردي تنها : فاعلاتن / فعلاتن / فعلن                            كوله بارش بر دوش : فاعلاتن / فعلن
دست او بر در مي گويد با خود : / فعلاتن / فعلاتن                           غم اين خفته ي چند : فاعلاتن / فعلن
خواب در چشم ترم مي شكند : فاعلاتن / فَعَلاتُن / فعلن
ب ) – با تمام زود ها و دير ها ملول و قهر بود : فاعلاتُ / فاعلات / فاعلات / فَع
ساعت بزرگ : فاعلات / فع                                        ساعت يگانه اي كه راست گويِ دهر بود : فاعِلاتُ / فاعلات / فاعلات / فاعِلُن
ساعتي كه طرفه تيك و تاك او : فاعلات / فاعلن             ضرب نبض شهر بود : فاعلات / فاعلن
دنگ دنگ زنگ او بلند : فاعلات / فاعلات / فَع              بازويش دراز : فاعلات / فع
تا فرودتر فرود :  فاعلات / فاعلن                                   تا فرازتر فراز : فاعلات / فاعِلُن
– در آستان غروب : مُستَفعِلُن / فَعَلُن                                
    بر آبگون به خاكستري گراييده : مستفعلن / فَعَلاتُن / مَفاعِلُن / فَع لُن
   هزار زورق شوم و سياه مي گذرد : مفاعلن / فعلاتن / مفاعلن / فعلن               
  نه آفتاب ، نه ماه : مستفعلن / فَعَلُن
بر آبدان سياه : مستفعلن / فَعَلُن                                        
 هزار زورق آوازه خوان شوم و سياه : مستفعلن / فعلاتن / مفاعلن / فعلن
                                                         
 با تشکر از همکار :          منبع http://vahidrahimimajd.blogfa.com/